Του Χρήστου Βασιλάκη 

Η βαλεριάνα ( Valeriana officinalis ) θεωρείται ένα φυτικό ηρεμιστικό και υπνωτικό που έχει χρησιμοποιηθεί  για την αντιμετώπιση της ευερεθιστικότητας, της νευρικότητας και της αυπνίας. Η βαλεριάνα περιέχει ουσίες με ηρεμιστικές και καταπραυντικές ιδιότητες. Οι ηρεμιστικές της ιδιότητες είναι ιδιαίτερα χρήσιμες για τη διατήρηση της ποιότητας και της διάρκειας του ύπνου. Έχει έντονη, μάλλον δυσάρεστη γεύση, ελαφρώς πικρή. Στα χρόνια μας έχει μελετηθεί εκτενώς με πληθώρα μελετών. Στη βαλεριάνα παραλαμβάνονται χημικές ουσίες που ονομάζονται βαλποτριικά. Στα συστατικά της βαλεριάνας περιλαμβάνονται το ισοβαλεριανικό οξύ, η βορενεόλη, αλκαλοειδή, σεσκιτερπένια και ιριδοειδή. Συναντάται αυτοφυής στη Βόρεια Ελλάδα και στη Θεσσαλία σε τόπους υγρούς. Το ύψος της κυμαίνεται από 40 εκ. έως και 2 μέτρα. Τα φύλλα της είναι πτεροειδή και τα άνθη της είναι μικρά άσπρα ή ρόδινα σε πυκνές ταξιανθίες. Ανθίζει το καλοκαίρι μέχρι το φθινόπωρο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούμε τη ρίζα του φυτού αλλά και τα ξεραμένα φύλλα.

Φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις
Η βαλεριάνα χρησιμοποιείται κυρίως για ηρεμιστικούς και υπνωτικούς λόγους, ενώ ταυτόχρονα έχει χρησιμοποιηθεί σαν αντισπασμωδικό και ηρεμιστικό. Έχει προταθεί επίσης και για καταστάσεις ανησυχίας και  νευρολογικές διαταραχές του ύπνου. Επίσης χρησιμοποιείται και σαν ηρεμιστικό κατά τη διάρκεια της μέρας. Δευτερευόντως συνίσταται για την αρθρίτιδα, την κολίτιδα, τον πονοκέφαλο, τις ημικρανίες, την υπέρταση, τη νευρική υπερένταση, τον πονόδοντο, την ισχιαλγία, τους πόνους της περιόδου, τις κράμπες, τους κολικούς εντέρου και τη δυσμηνόρροια.

Μελέτες και μηχανισμός δράσης
Η καταπραϋντική δράση της ρίζας της βαλεριάνας έχει αναγνωριστεί εμπειρικά από πολύ καιρό αλλά δεν μπορεί να αποδοθεί με βεβαιότητα σε κάποιους από τους γνωστούς μηχανισμούς φαρμακολογικής δράσης. Σύμφωνα με την EMA (European Medicines Agency) o αριθμός των μελετών που εξετάζουν την ασφάλεια των σκευασμάτων ρίζας βαλεριάνας είναι περιορισμένος, ωστόσο, η πολυετής εμπειρία χρήσης της απ’ τον άνθρωπο αποδεικνύει την ασφάλειά τους. Ωστόσο δεν έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες οι οποίες να εξετάζουν τις επιδράσεις της βαλεριάνας στην αναπαραγωγή, στα γονίδια και στην ανάπτυξη καρκίνου.

Η φυτοθεραπεία
Από τη λέξη και μόνο φυτοθεραπεία, μπορούμε να καταλάβουμε ότι τα φυτά, ιδιαίτερα αυτά που ανήκουν στα θεραπευτικά βότανα, μπορεί να έχουν ισχυρή δράση που πιο πολύ θεωρείται θεραπευτική παρά υποστηρικτική.
Υπάρχουν φυτά και βότανα με πολύ ήπια δράση, υπάρχουν όμως και βότανα με ισχυρή δράση, όπως το βαλσαμόχορτο κοινώς σπαθόχορτο και η βαλεριάνα που πρέπει να λαμβάνονται με περιορισμούς και υπό την προυπόθεση ότι δεν λαμβάνονται κάποια συγκεκριμένα φάρμακα. Τέτοια φάρμακα είναι τα ηρεμιστικά ή και άλλα φάρμακα που επηρεάζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα (αντικαταθλιπτικά, αναισθητικά, ναρκωτικά, αγχολυτικά, ηρεμιστικά, αλκοόλ κτλ ) . Είναι φάρμακα που δρουν κατασταλτικά και σε συνδυασμό με τη βαλεριάνα ενδέχεται να μειώσουν επιπλέον την εγρήγορση του ατόμου.
Η επιλογή ενός αποξηραμένου βοτάνου μπορεί να ενέχει κινδύνους. Ακόμα και αν μας διαβεβαιώσουν ότι ένα αποξηραμένο βότανο προέρχεται από βιολογική καλλιέργεια και νιώθουμε ασφαλείς για την ποιότητά του, δεν μπορούμε να πάρουμε εγγυήσεις για την περιεκτικότητά του στη δραστική φαρμακευτική ουσία που περιέχει.
Αν αγοράσουμε ένα αποξηραμένο βότανο σήμερα και ένα άλλο μετά από ένα μήνα απ’ την ίδια σοδειά, η περιεκτικότητά τους σε δραστικά συστατικά μπορεί να είναι τελείως διαφορετική με αποτέλεσμα, λαμβάνοντας την ίδια ποσότητα βοτάνου, να παίρνουμε διαφορετική ποσότητα δραστικών συστατικών και να μην έχουμε τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Για το λόγο αυτό αλλά και για την ασφάλειά μας, καλό είναι να επιλέγουμε τυποποιημένα βότανα από αξιόπιστες εταιρίες, που μπορούν να μας εγγυηθούν ότι ανεξαρτήτως απ’την παρτίδα των προιόντων και τη σοδειά που προέρχονται,  μπορούν να περιέχουν την ίδια ποσότητα δραστικών συστατικών.
Γενικά, τα βότανα δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται από γυναίκες που εγκυμονούν ή θηλάζουν, από παιδιά και από άτομα με σοβαρές παθήσεις, ενώ αν κάποιος παίρνει φάρμακα πρέπει να ελέγξει τις αντενδείξεις του βοτάνου που θέλει να πάρει.

Υπάρχουν κίνδυνοι;
Όσον αφορά τη βαλεριάνα, τα φάρμακα που προέρχονται από τη ρίζα της είναι καλά ανεκτά. Οι συχνότερες παρενέργειές αυτών των φαρμάκων αφορούν το στομάχι και το έντερο και εκδηλώνονται με τη μορφή ναυτίας. Επίσης μπορεί  να προκαλέσουν μυικούς σπασμούς(κράμπες) και σπασμούς στην περιοχή της κοιλιακής χώρας. Δε θα πρέπει να χρησιμοποιούνται από άτομα που έχουν εκδηλώσει ή ενδέχεται να εκδηλώσουν αλλεργική αντίδραση από τη λήψη της βαλεριάνας. Όπως προαναφέρθηκε δεν συνίσταται η χρήση των φαρμάκων βαλεριάνας σε συνδυασμό με άλλα φάρμακα που επιδρούν στο κεντρικό νευρικό σύστημα (εγκέφαλος και νωτιαίος μυελός). Επίσης τα φάρμακα που περιέχουν βαλεριάνα ενδέχεται να προκαλούν ελαφρά καταστολή και υπνηλία με αποτέλεσμα να μειώνουν την ικανότητα οδήγησης και χειρισμού μηχανημάτων. Δε θα πρέπει να λαμβάνονται από παιδιά κάτω των 12 ετών. Σε περίπτωση εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών από τη χρήση βαλεριάνας θα πρέπει να αναζητηθεί η συμβουλή γιατρού ή φαρμακοποιού.

Τα σκευάσματα και η χρήση
Τα φάρμακα που παρασκευάζονται από βαλεριάνα διατίθενται για χορήγηση από το στόμα, όπως δισκία τσαγιού, καψάκια και σταγόνες. Τα σκευάσματα που παρασκευάζονται από ρίζα βαλεριάνας δύναται να περιέχουν και άλλες βοτανοθεραπευτικές ουσίες που έχουν παρόμοιες επιδράσεις ( π.χ. πασιφλόρα).
Σαν ήπιο κατευναστικό, η βαλεριάνα πρέπει να λαμβάνεται 30-45 λεπτά πριν τον ύπνο.  Στην περίπτωση δισκίων η δοσολογία δε θα πρέπει να υπερβαίνει τα 3750 mg ημερησίως. Επιπλέον  η ρίζα βαλεριάνας χρησιμοποιείται συχνά και με τη μορφή αφεψήματος (τσάι). Για την παρασκευή αφεψήματος χρησιμοποιούνται 1-2 γραμμάρια ρίζας βαλεριάνας σε 200 ml ζεσταμένου νερού. Σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να δίνεται προσοχή στην υπερβολική θέρμανση γιατί είναι πολύ πτητική. Η χρήση της γίνεται κατά βάση πριν τον ύπνο. Εναλλακτικά μπορεί  να καταναλωθεί σε 3 ή 4 δόσεις κατά τη διάρκεια της μέρας.. Η ένσταση σ’ αυτή την περίπτωση είναι ότι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε το ποσοστό της δραστικής ουσίας που περιέχει η ρίζα, και επομένως την ακριβή δοσολογία που λαμβάνουμε. Η βαλεριάνα δε θα πρέπει να χρησιμοποιείται για περισσότερο από 2-3 συνεχόμενες εβδομάδες επειδή μπορεί από μόνη της να προκαλέσει πονοκέφαλο. Στη συνέχεια θα πρέπει να διακόπτεται η χρήση  για τουλάχιστον για 2 εβδομάδες.

Εξάρτηση και Υπερδοσολογία
Δεν έχουν αναφερθεί σημαντικές περιπτώσεις κατάχρησης ή εξάρτησης από τη βαλεριάνα.  Σε περίπτωση υπερδοσολογίας μπορεί να εμφανιστούν εξανθήματα, κνησμός και ερυθρότητα του δέρματος. Επίσης μπορεί να προκληθούν γαστρεντερικές διαταραχές( ναυτία και γαστρικό άλγος). Αν εμφανισθούν άλλες ανεπιθύμητες ενέργειες θα πρέπει να λαμβάνεται τη συμβουλή του γιατρού ή του φαρμακοποιού.

Επίλογος και αντίλογος
Συμπερασματικά οι Έλληνες και στον τομέα της ψυχικής υγείας κινήθηκαν στα Αμερικάνικα πρότυπα. Μια απλοποιημένη και μεταφορικώς δοσμένη αυθυποβολή μπορεί έχει το εξής περιεχόμενο: «μην το πεις ούτε του παπά ούτε καν του ψυχιάτρου ή ψυχαναλυτή σου. Απλώς πάρε χάπια, με την ίδια ευκολία που ψωνίζεις αναψυκτικά στα σούπερμαρκετ». Ο ψυχίατρος κ. Φοίβος Ζαφειριάδης σε άρθρο της κ. Λαζαρίδου Αστερόπης σχετικά με την κατάχρηση των αντικαταθλιπτικών στην Ελλάδα αναφέρει χαρακτηριστικά:«Φαίνεται περίεργο στις μέρες μας. Κι όμως, πάρα πολλοί άνθρωποι ανακουφίζονται μέσα από την κλασσική λογοτεχνία. Όχι από βιβλία που σου υπόσχονται ότι θα γίνεις ευτυχισμένος σε πέντε απλά βήματα, αλλά από συγγραφείς όπως ο Τολστόι και ο Ντοστογιέφσκι, που ήταν βαθιά υπαρξιακοί λογοτέχνες και δίνουν απαντήσεις σε πολλά αδιέξοδα, φτάνει μόνο να διαβάζεις και λίγο πίσω από τις λέξεις»…

  Βαλεριάνα, Υγεία