Ο Μελάς είναι χωριό του Δήμου Καστοριάς. Ανήκει διοικητικά στη Δημοτική Ενότητα Κορεστείων του Δήμου Καστοριάς. Η προηγούμενη ονομασία του χωριού ήταν Στάτιστα ή Στάθιστα ή Άγιος Ευστάθιος λόγω του ομώνυμου Ιερού Ναού, μετατράπηκε όμως σε Μελάς, καθώς σε αυτό το χωριό άφησε την τελευταία πνοή του ο Μακεδονομάχος Παύλος Μελάς. Στο χωριό υπάρχει σήμερα Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα. Ο οικισμός Μελάς υπήρξε στο παρελθόν έδρα Κοινότητας στην οποία ανήκε και ο οικισμός Άνω Μελάς. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή έτους 2011 στο Μελά κατοικούν 101 άνθρωποι, ενώ στον Άνω Μελά 43.

Η οικία όπου έπεσε ο Παύλος Μελάς, αποτελεί αντιπροσωπευτικό κτίσμα τοπικής αρχιτεκτονικής των χωριών της ιστορικής περιοχής των Κορεστείων. Πρόκειται για διώροφο κτίσμα λόγω της κλίσης του εδάφους, όπου το ισόγειο είναι χτισμένο με λιθόκτιστους τοίχους, ο πρώτος όροφος με ελαφριά υλικά από πλίνθους και με τετράριχτη ξύλινη κεραμοσκεπή στέγη. Τα λιγοστά ανοίγματα ενώνουν τη βαριά κατασκευή των τοίχων και δίνουν φρουριακή μορφή στον όγκο του.

Το σώμα του Παύλου Μελά, μετά την σύγκρουση στον Πολυπόταμο με κακή κατάληξη και μετά από μια βραδιά υπό βροχή στην ύπαιθρο σε περιοχή του όρους Βέρνο, κατευθύνθηκε στο χωριό Στάτιστα προκειμένου να διανυκτερεύσει, καθ’ υπόδειξη του Στατιστινού και πράκτορα Β. Ντίνα και να κατευθυνθεί την επόμενη μέρα στο Αντάρτικο, όπου θα συναντούσε το σώμα του Θύμιου Καούδη. Ο Β. Ντίνας ήταν παλαιός συναγωνιστής του Βούλγαρου Μήτρου Βλάχου, αλλά διαφώνησε αργότερα για να ενταχθεί στο πλευρό των Μακεδονομάχων. Οι Μακεδονομάχοι, με την συνδρομή του, διαμοιράστηκαν σε κάποια σπίτια της περιοχής, ενώ ο Παύλος Μελάς μαζί με άλλους συναγωνιστές του, τον Β. Ντίνα, Νικόλαο Πύρζα, Γιώργο Στρατηνάκη και Πέτρο Χατζητάση, διέμεναν στην οικία του ιερέα και δασκάλου Χατζή Ιωάννη Καντζάκη. Το απόγευμα της επόμενης μέρας, κατέφτασε οθωμανικό απόσπασμα από το τμήμα οθωμανικής χωροφυλακής από το κοντινό Μακροχώρι, έπειτα από πληροφορίες που είχαν οι οθωμανικές αρχές ότι υπήρχε αντάρτικη ομάδα στο χωριό. Το τουρκικό απόσπασμα άρχισε να περιφέρεται στους μαχαλάδες και να ελέγχει τα σπίτια του χωριού. Ο πυροβολισμός όμως του Γεωργίου Βολάνη κατά ενός οθωμανού στρατιώτη, πρόδωσε την θέση της οικίας που βρίσκονταν η ομάδα του Βολάνη και κινητοποίησε το οθωμανικό απόσπασμα. Η πολιορκία και η ανταλλαγή πυρών συνεχίστηκε το βράδυ. Η ομάδα του Παύλου Μελά, παρατηρώντας τα τεκταινόμενα από το απέναντι οίκημα, προσπάθησε με την κάλυψη του σκότους της νύχτας να βγει από το κτήριο και να μετακινηθεί ώστε να βοηθήσει τους αμυνόμενους. Σύμφωνα με την λαϊκή δοξασία, οι άσπρες κάλτσες που φορούσε ο Παύλος Μελάς τον έκαναν αντιληπτό και μια σφαίρα από οθωμανό χωροφύλακα τον βρήκε στην κοιλιακή χώρα. Μετά από αρκετή ώρα, ο Παύλος Μελάς χάνει την ζωή του, οι σύντροφοι του αναγκάζονται να εγκαταλείψουν το άψυχο σώμα του και να απομακρυνθούν από την περιοχή. Κατευθύνονται στο Ανταρτικό, όπου ενημερώνουν το σώμα του Θύμιου Καούδη για την τροπή των γεγονότων και ενημερώνεται το Ελληνικό Προξενείο Μοναστηρίου. Η είδηση του θανάτου του δημοσιεύεται μετά από λίγες μέρες στον αθηναϊκό τύπο, απ’ όπου πληροφορούνται οι οθωμανικές αρχές την ύπαρξη του άψυχου σώματος ενός Έλληνα αξιωματικού και το αναζητούν προκειμένου να διαμαρτυρηθούν στις Μεγάλες Δυνάμεις για την στήριξη αντάρτικων σωμάτων από την Ελληνική Κυβέρνηση. Ο Β. Ντίνας εισέρχεται ξανά στον οικισμό, βρίσκει το σκήνωμα του Παύλου Μελά, προσπαθεί να το ενταφιάσει αλλά δεν τα καταφέρνει και αφαιρεί το κεφάλι του προκειμένου να μην αναγνωριστεί από τις οθωμανικές αρχές που το αναζητούν. Λίγες μέρες αργότερα, το κεφάλι του Παύλου Μελά ενταφιάζεται με κηδεία στο εσωτερικό εκκλησίας στο Πισοδέρι, ενώ το σώμα του ενταφιάζεται αρχικά κοντά στον οικισμό και έπειτα μετά από ενέργειες του μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, στον προαύλιο χώρο του ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου σήμερα βρίσκεται ο τάφος του Παύλου Μελά και της συζύγου του Ναταλίας.

Η οικία Καντζάκη, που αποτελεί σήμερα τον χώρο του Μουσείου, εξαγοράστηκε το 1970 από την Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Καστοριάς, προκειμένου να διασωθεί το κτήριο που σκοτώθηκε ο αγωνιστής του Μακεδονικού Αγώνα Παύλος Μελάς και να αναδειχθεί η ιστορία αυτής της περιόδου στην περιοχή της Καστοριάς και της Φλώρινας. Το 1978 το κτίριο χαρακτηρίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό και διατηρητέο μνημείο ως σημείο αναφοράς και ιστορικής μνήμης των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα και του θανάτου του Παύλου Μελά. Το 2010 ολοκληρώθηκαν εργασίες αναστήλωσης και ανάδειξης του Μουσείου και του περιβάλλοντος χώρου από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, με την συνδρομή του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη.

Οι εσωτερικοί χώροι του μουσείου διατηρούν την εσωτερική διαρρύθμιση και μορφή ενός λαϊκού σπιτιού της περιοχής των Κορεστείων των αρχών του 20ου αιώνα, διατηρώντας τον χώρο όπως υπήρξε κατά την επιχείρηση του οθωμανικού αποσπάσματος. Παρουσιάζονται προσωπικά αντικείμενα της οικογένειας Καντζάκη, όπλα από την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα, στολές Μακεδονομάχων και φωτογραφίες των Μακεδονομάχων που έδρασαν στην περιοχή μεταξύ της Καστοριάς και της Φλώρινας. Η σημασία του Μουσείου δεν έγκειται τόσο στα εκθέματα του, αλλά περισσότερο στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν την κρίσιμη ιστορική περίοδο.

Το χωριό Μελάς βρίσκεται κτισμένο στους νότιους πρόποδες του όρους Βίτσι, 16 km από την Καστοριά μέσω της επαρχιακής οδού Καστοριάς Φλώρινας μέσω Κορεστείων (Βιτσίου). Την ευθύνη συντήρησης και λειτουργίας του Μουσείου έχει αναλάβει ο σύλλογος «Οι φίλοι του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα» και συνεργαζόμενοι γυναικείοι σύλλογοι της περιοχής. Το μουσείο λειτουργεί καθημερινά έπειτα από συνεννόηση, ενώ για την είσοδο και ξενάγηση σ’ αυτό, δεν καταβάλλεται εισιτήριο.

Γιώργος Πετκανάς