To Τοιχιό είναι ορεινός οικισμός της Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς, πρώην έδρα του Δήμου Βιτσίου. Σήμερα ανήκει στον Δήμο Καστοριάς, της Δημοτικής Ενότητας Βιτσίου. Βρίσκεται 9,5 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης της Καστοριάς, στους πρόποδες του όρους Βιτσίου, σε υψόμετρο 665 μέτρων.

Το Τοιχιό έχει μακραίωνη ιστορία και πριν διαμορφωθεί έτσι όπως το γνωρίζουμε σήμερα, πέρασε από διάφορες φάσεις. Το σημερινό χωριό έχει δημιουργηθεί από δύο χωριά. Τα πρώτα καταγεγραμμένα ιστορικά στοιχεία για το Τοιχιό αναφέρονται στην βυζαντινή εποχή. Περίπου 3 χιλιόμετρα δυτικά του σημερινού Τοιχιού, ανάμεσα απο το Τοιχιό και το Σιδηροχώρι, υπήρχε το περίφημο Κάστρο του Λογγά. Εκείνη την εποχή, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος, πραγματοποιούσε συνεχείς εκστρατείες εναντίον των Βουλγάρων. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή των εκστρατειών αυτών από τον βυζαντινό χρονογράφο Ιωάννη Σκυλίτζη: «φρούριον το λεγόμενον Λογγά είλε την πολιορκία».

Ο αυτοκράτορας το 1017 συνέχισε τον πόλεμο εναντίον του Βούλγαρου Σαμουήλ στη Δυτική Μακεδονία και κατέλαβε όλα τα βυζαντινά κάστρα που έπεσαν στα χέρια του. Έτσι, φτάνοντας στην κοιλάδα μεταξύ του Τοιχιού και του Σιδηροχωρίου, καταλαμβάνει σχετικά εύκολα το κάστρο του Λογγά και κινείται προς την Καστοριά, μη μπορώντας όμως να καταλύσει την άμυνα των Βουλγάρων που την κατείχαν από το 990.

Επόμενη μαρτυρία, που κατά πάσα πιθανότητα αναφέρεται σε αυτή την τοποθεσία, αποτελεί αυτή του Γεωργίου Ακροπολίτη, που περιγράφει τις συμπλοκές μεταξύ των στρατών της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας και του εξεγερμένου Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα, που συνασπίστηκε με τους κατακτητές Νορμανδούς στα μέσα του 13ου αιώνα. Τελικά, ο Μιχαήλ υποχωρεί και το 1259 δίνεται μια καθοριστική μάχη μεταξύ του βυζαντινού και του νορμανδικού στρατού στη θέση Βορίλλα Λόγγος, γνωστή ως μάχη της Πελαγονίας το έτος 1259.

Αν και η ονομασία Πελαγονία αναφέρεται στην περιοχή της Φλώρινας, το σύνολο των ερευνητών τοποθετεί τη θέση της μάχης πολύ κοντά στην Καστοριά, προς βορρά. Έτσι, ορισμένοι ιστορικοί την χαρακτηρίζουν ως μάχη της Καστοριάς, η οποία μάλλον διεξήχθη στην μικρή κοιλάδα βόρεια της λίμνης Ορεστειάδος, κοντά στο παλιό κάστρο του Λογγά. Στο τέλος της βυζαντινής εποχής και τις αρχές της Τουρκοκρατίας, 3 χιλιόμετρα δυτικά του σημερινού Τοιχιού, ανάμεσα από το Τοιχιό και το Σιδηροχώρι, δημιουργήθηκε ένας οικισμός με το όνομα Λάκα. Ο οικισμός αυτός χτίστηκε ακριβώς στους πρόποδες του λόφου όπου βρισκόταν επί βυζαντινής εποχής το κάστρο του Λογγά, πιθανώς από απογόνους των κατοίκων του κάστρου. Αποτελούσε ακμαίο οικισμό της Τουρκοκρατίας, καθώς από εκεί περνούσε σημαντικός εμπορικός δρόμος προς την Φλώρινα, τις Πρέσπες και τα Κορέστεια.

Εξαιτίας όμως των συχνών λεηλασιών που διέρχονταν από το πέρασμα και σε συνδυασμό με μια μεγάλη πλημμύρα του χειμάρρου που κατεβαίνει από το χωριό Βυσσινιά, προκλήθηκαν μεγάλες κατολισθήσεις και καταστροφές κι έτσι ο οικισμός εγκαταλείφθηκε σταδιακά μέχρι το 1880 και οι κάτοικοι διασκορπίστηκαν στις γύρω περιοχές. Πιο συγκεκριμένα στο Κεφαλάρι, στο Σιδηροχώρι αλλά κυρίως στο Τοιχιό, λόγω του ότι η τοποθεσία του είναι φυσικά οχυρή, καθώς βρίσκεται σε μια ελαφρώς αμφιθεατρική και περιμετρικά προστατευόμενη εσοχή στους πρόποδες του όρους Βιτσίου και προσέφερε ασφάλεια στου κατοίκους.

Το έτος 1918 συγκροτήθηκε αρχικά μαζί με το γειτονικό χωριό Μεταμόρφωση και το έτος 1026 ολοκληρώθηκε η Κοινότητα Τοιχιού. Το 1993 δημιουργήθηκε ο Δήμος Βιτσίου με έδρα το Τοιχιό, ο οποίος το 2011 συγχωνεύθηκε με τον Καλλικρατικό Δήμο Καστοριάς.

Το Τοιχιό αποτελούσε ανέκαθεν αμιγώς αγροτικό οικισμό, χάρη στις μεγάλες αγροτικές εκτάσεις που διαθέτει. Σήμερα, οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και ιδιαίτερα με την παραγωγή ορεινών μήλων, γνωστά εντός κι εκτός Ελληνικών συνόρων.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, το χωριό είχε περίπου 500 κατοίκους, ενώ κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων ο αριθμός μειώθηκε στους 443. Το 1940 είχε 850 κάτοικους, ενώ σήμερα, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη επίσημη απογραφή του έτους 2011, ο πληθυσμός του οικισμού ανέρχεται στους 738 κατοίκους.

Γιώργος Πετκανάς