Το Μοναστήρι θεμελιώθηκε επί δυναστείας Κομνηνών το έτος 1080. Βρίσκεται μέσα σε ένα πυκνό δάσος, κοντά στο χωριό Μελισσότοπος και είναι το αρχαιότερο, ένα από τα μεγαλύτερα Μοναστήρια της Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς, ανήκει στη γεωγραφική αρμοδιότητα του Δήμου Καστοριάς. Η Ιερά Μονή των Αγίων Αναργύρων λεηλατήθηκε και καταστράφηκε αρκετές φορές, πάντα όμως ένα ευεργετικό χέρι την οδηγούσε εκ νέου στην άνθηση.

Το πρώτο μοναστηριακό συγκρότημα ήταν για σχεδόν τέσσερις αιώνες αφιερωμένο στον Άγιο Παντελεήμονα. Μετά την άλωση της Πόλης, το Μοναστήρι τιμά και τη μνήμη των Αγίων Αναργύρων, Κοσμά και Δαμιανού. Στα επόμενα χρόνια στο Μοναστήρι ζουν Άγιες Μορφές. Κορυφαίος ο Όσιος Νεκτάριος που ασκήτευσε στο Μοναστήρι μετά το 1460. Τον γιορτάζει η Εκκλησία στις 5 Δεκεμβρίου. Η Ιερά Μονή θα γνωρίσει τη δεύτερη άνθηση της το 1754 χρονιά που ο Γεράσιμος από τη Σίφνο θα εγκατασταθεί εκεί.

Οι αιώνες που θα ακολουθήσουν θα οδηγήσουν το Μοναστήρι σε παρακμή, με αποκορύφωμα τη μεγάλη φωτιά του 1947.
Το σημερινό Καθολικό της Ιεράς Μονής εγκαινιάστηκε στις 8 Μαΐου του έτους 1858 και μέχρι σήμερα εντυπωσιάζει με τις λιθανάγλυφες και μαρμαροανάγλυφες παραστάσεις. Ιδιαίτερα σημαντικό το τέμπλο, στο οποίο οι παλαιότερες εικόνες χρονολογούνται από το 1763 και μετέπειτα. Το επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο του ναού είναι εξαιρετικής τέχνης και έχει μεταφερθεί από την Ιερά Μονή Βλαχερνών της Κωνσταντινούπολης. Οι τοιχογραφίες είναι αναγεννησιακής τέχνης ή ανήκουν στις αρχές του 20ου αιώνα. Εντυπωσιάζει στη βάση του σταυρού η παράσταση του δεκαεξάκτινου αστεριού της Βεργίνας, σύμβολο της Ελληνικότατης Μακεδονίας.

Το 19ο αιώνα λειτουργούσε στη Ιερά Μονή Ιερατική Σχολή, ενώ το 1754 για πρώτη φορά και σχολείο, καθώς ήταν αφιερωμένη σε δύο γιατρούς, άτομα με ανίατες ψυχικές και σωματικές ασθένειες έβρισκαν καταφύγιο σε αυτήν. Μόλις το 1960 έπαψε να λειτουργεί στην ανατολική πλευρά του μοναστηριού, πτέρυγα που δεχόταν ασθενείς αλλά και άπορους ηλικιωμένους. Η προσφορά των μοναχών ήταν σημαντική και κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Στα τέσσερα Ιερά Λείψανα του Μοναστηριού, ορκίζονται τα παλικάρια του Μακεδονικού Αγώνα από το Μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη.

Στα χρόνια ακμής της Ιεράς Μονής, σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, υπήρχε μεγάλη βιβλιοθήκη με αξιόλογα χειρόγραφα και βιβλία. Μετά όμως από την μεγάλη πυρκαγιά του 1947 ο μεγαλύτερος όγκος από αυτά δεν διασώθηκε. Από το 2001 το Μοναστήρι έχει νέα βιβλιοθήκη, στους ίδιους χώρους που στεγάζονταν η προηγούμενη, η οποία είναι μία από τις μεγαλύτερες Θεολογικές βιβλιοθήκες της Δυτικής Μακεδονίας. Επίσης, διαθέτει ένα εντυπωσιακό αρχείο εφημερίδων και περιοδικών.

Από το 1988 το Μοναστήρι γράφει καινούργιες σελίδες λαμπρής ιστορίας. Νέοι ναοί καινούργιοι χώροι, αρχονταρίκι και κελιά για προσκυνητές και επισκέπτες αλλά και μονοπάτια μετάνοιας με δύο νέα ασκητήρια, των Αββάδων και Μωυσέως. Μετόχια της Ιεράς Μονής είναι των Ταξιαρχών Τσούκας, του Αγίου Νικολάου Κορομηλιάς, του Αγίου Γεωργίου Επταχωρίου και των Ταξιαρχών Αετού.

Γιώργος Πετκανάς