Γράφει ο Βασίλης Καρανικόλας

Με τον όρο «προσφυγική κρίση στην Ευρώπη» (ή «μεταναστευτική κρίση στην Ευρώπη») νοείται η αυξημένη προσφυγική και μεταναστευτική ροή από περιοχές της Δυτικής και Νότιας Ασίας, της Αφρικής και των Δυτικών Βαλκανίων προς χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η συγκεκριμένη ορολογία υιοθετήθηκε και διαδόθηκε ευρέως στον δημοσιογραφικό κόσμο όταν τον Απρίλιο του 2015 πέντε λέμβοι που μετέφεραν περισσότερους από 2.000 πρόσφυγες και μετανάστες βυθίστηκαν στη Μεσόγειο, με τους νεκρούς να ανέρχονται στους 1.200. Ήδη από τις αρχές του ίδιου έτους διαπιστώθηκε κατακόρυφη αύξηση του αριθμού των μετακινούμενων ανθρώπων, οι οποίοι επιδίωξαν να φτάσουν σε χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης με σκοπό την εξασφάλιση ασύλου, κυρίως λόγω των εμφύλιων συρράξεων στο εσωτερικό της Συρίας. Σε λιγότερο από ένα χρόνο περισσότεροι από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες και μετανάστες αφίχθησαν στην Ευρώπη, από τους οποίους οι μισοί ήταν Σύριοι/ες.

Όπως ήταν αναμενόμενο, η προσφυγική κρίση κέντρισε την προσοχή του διεθνούς Τύπου, συμπεριλαμβανομένων των ελληνικών μέσων ενημέρωσης. Για πολλούς μήνες το θέμα των προσφυγικών ροών πρωταγωνίστησε στην ημερήσια διάταξη των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης με πλήθος άρθρων και ρεπορτάζ να καλύπτουν κάθε εξέλιξη σχετική με αυτό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εντοπίζεται, ωστόσο, στον εικαστικό εμπλουτισμό των άρθρων – αφιερωμάτων για το προσφυγικό ζήτημα και ειδικότερα στη σκιτσογραφική του απόδοση. Οι σκιτσογράφοι, μάρτυρες της προσφυγικής κρίσης, επιχειρούν μέσω των σκίτσων – γελοιογραφιών τους να αποτυπώσουν σκέψεις, συναισθήματα, ενστάσεις και γενικά παρατηρήσεις αναφορικά με τις αιτίες και τις συνέπειες των προσφυγικών ροών. Μάλιστα, μέσω των εικαστικών τους παρεμβάσεων δύνανται να εκφράσουν απόψεις που πιθανόν να εκλαμβάνονταν ως υπερβολικές, κακοπροαίρετες και μη πολιτικά ορθές σε μία δημοσιογραφική στήλη.

Παρακάτω παρουσιάζονται δέκα σκίτσα – γελοιογραφίες που φιλοτεχνήθηκαν από επιφανείς Έλληνες/ίδες και ξένους/ες καλλιτέχνες/ιδες. Πρόκειται για σχέδια που κοινοποιήθηκαν σε ειδησεογραφικά μέσα, έντυπα ή/και ηλεκτρονικά, μεγάλης αναγνωσιμότητας και ευρείας απήχησης σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Το περιεχόμενό τους συνίσταται στις ποικίλες όψεις της προσφυγικής κρίσης, μεταξύ των οποίων οι αγωνιώδεις απόπειρες των προσφύγων να προσεγγίσουν τα ευρωπαϊκά εδάφη μέσω των δυσπρόσιτων θαλάσσιων οδών της Μεσογείου, αλλά και η στάση – αντίδραση της Ευρώπης – Ευρωπαϊκής Ένωσης στην ανθρωπιστική κρίση που ανακύπτει.

Έφη Ξένου, έκθεση σκίτσων με θέμα το προσφυγικό, «Το Μετέωρο Βήμα», Ελλάδα (πηγή)

Γιάννης Καλαϊτζής, έκθεση σκίτσων με θέμα το προσφυγικό, «Το Μετέωρο Βήμα», Ελλάδα (πηγή)

Martin Rowson, εφημερίδα «The Guardian», Ηνωμένο Βασίλειο (πηγή)

Stanley McMurtry, εφημερίδα «Daily Mail», Ηνωμένο Βασίλειο (πηγή)

Morten Morland, εφημερίδα «The Times», Ηνωμένο Βασίλειο (πηγή)

Jean Plantureux, εφημερίδα «Le Monde», Γαλλία (πηγή)

Laurent Sourisseau, σατιρικό περιοδικό «Charlie Hebdo», Γαλλία (πηγή)

Vauro Senesi, περιοδικό «Il Fatto Quotidiano», Ιταλία (πηγή)

Ricardo Martinez, εφημερίδα «El Mundo, Ισπανία (πηγή)

Amelie Glienke, Εφημερίδα «Der Freitag», Γερμανία (πηγή)

Βασικό χαρακτηριστικό της πλειοψηφίας των παραπάνω σκίτσων είναι η παρουσία του υγρού στοιχείου και ειδικότερα η αναπαράσταση της Μεσογείου. Αναμφισβήτητα, η Μεσόγειος θάλασσα είναι συνυφασμένη με το προσφυγικό ζήτημα, αφού αποτελεί την πιο διαδεδομένη και συνάμα παρακινδυνευμένη οδό μετάβασης των προσφύγων στα ευρωπαϊκά εδάφη. Εντύπωση, ωστόσο, προκαλεί η αντίθεση που προκύπτει μεταξύ της αξιοποίησης της Μεσογείου από τους/ις Ευρωπαίους/ες για τις καλοκαιρινές τους διακοπές και της δημιουργία υγρού νεκροταφείου για τους/ις πρόσφυγες (σκίτσο 9). Οι σκιτσογράφοι επιχειρούν να επισημάνουν τη στάση αδιαφορίας που υιοθετούν ορισμένες Ευρωπαϊκές χώρες για την προσφυγική κρίση και προς την ίδια κατεύθυνση οι μορφές του Ιησού και του πνιγμένου παιδιού στο σκίτσο 7 συνιστούν κριτική στα χριστιανικά ιδεώδη των Δυτικών κρατών και στην κατ’ επίφαση στάση αγάπης προς τον συνάνθρωπο που η χριστιανική πίστη διδάσκει. Αντίθετα, η παράθεση του γλυπτού – συμβόλου της Αφροδίτης της Μήλου στο σκίτσο 8, δίνει έμφαση στον ανθρωπισμό που επιδεικνύουν πολλοί ευρωπαίοι εταίροι, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας. Η Ευρώπη, συνεπώς, παρουσιάζεται συγχυσμένη – διχοτομημένη ανάμεσα στην επιθυμία για παροχή βοήθειας και στην αδιαφορία, λόγω του φόβου προς τους/ις «διαφορετικούς/ές» πρόσφυγες.

Παράλληλα, τα επιλεγμένα σκίτσα παρουσιάζουν ενδιαφέρον και ως προς την προβολή της παιδικότητας, μέσω της οποίας επιτείνονται οι δυσάρεστες συνέπειες της προσφυγικής κρίσης. Στα περισσότερα σκίτσα αναπαριστώνται μικρά παιδιά, πλάι σε ενήλικες άνδρες και γυναίκες να συμμετέχουν στην προσπάθεια εισόδου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ στα σκίτσα 1 και 6 μικρά παιδιά αγωνίζονται για την επιβίωσή τους ή έχουν πνιγεί λόγω της εκτροπής των λέμβων που τα μετέφερε. Επιπλέον, στο σκίτσο 7 η παιδική θνησιμότητα προσωποποιείται, μέσω της απεικόνισης του τρίχρονου σύριου πρόσφυγα Aylan, ο οποίος πνίγηκε μαζί με τον αδελφό και τη μητέρα του, κατά την απόπειρα προσέγγισης του νησιού Κω από την Αλικαρνασσό της Τουρκίας.

Ταυτόχρονα, οι κατηφείς φιγούρες του Άι Βασίλη και των ταράνδων του πάνω σε μία πνευστή λέμβο στο σκίτσο 3 προσδίδουν ακόμη μεγαλύτερη ένταση στις δραματικές συνέπειες της προσφυγικής κρίσης στα μικρά παιδιά. Ο Άι Βασίλης, συνυφασμένος στη λαογραφική παράδοση πολλών χωρών με την παιδική ηλικία, σύμβολο της αθωότητας και της εορταστικής χαράς, επισημαίνει τη χαμένη παιδικότητα, τη στέρηση ή/και παραβίαση των δικαιωμάτων των παιδιών που εξαιτίας της εμπόλεμων καταστάσεων στη χώρα τους, αναγκάζονται μετακινηθούν με τις οικογένειές τους προς αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης, αν φυσικά επιζήσουν. Σύμφωνα με την οργάνωση «Save the children», το 2015 περισσότερα από 26.000 παιδιά εισήλθαν ασυνόδευτα στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, ενώ ο συνολικός αριθμός των ανήλικων προσφύγων ανέρχεται σε 270.000, εκ των οποίων 10.000 αγνοούνται. Τα παιδιά πρόσφυγες συνιστούν την πιο ευάλωτη ομάδα προσφύγων και η θλιμμένη μορφή του Άι Βασίλη αξιοποιείται για την επισήμανση της λυπηρής κατάστασης, στην οποία έχουν υπεισέρθει χιλιάδες νεαρά άτομα εντός και εκτός της Συρίας. Οι ανήλικοι πρόσφυγες έχουν απολέσει την οικογενειακή θαλπωρή, την ασφάλεια, το παιχνίδι και τη χαρά, ενώ ταυτόχρονα απειλείται η σωματική και ψυχική τους ακεραιότητα. Ας σημειωθεί ότι ο πόλεμος στη Συρία μαίνεται από τους πρώτους μήνες του 2011, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν παιδιά, τα οποία δεν έχουν ζήσει ούτε μια ημέρα ειρήνης, ούτε μια ημέρα γιορτινή.

Τέλος, σημαντικές διαπιστώσεις  προκύπτουν από τη συμπερίληψη διάσημων έργων τέχνης στα παραπάνω σκίτσα. Οι δημιουργοί των σκίτσων 2 και 8 έχουν ενσωματώσει στα σχέδιά τους τον πίνακα ζωγραφικής «Guernica» και το γλυπτό της Αφροδίτης της Μήλου αντίστοιχα, λόγω της ευρείας αναγνωρισιμότητας και μαζικής αποδοχής τους από τον καλλιτεχνικό και μη κόσμο με στόχο την προσέλκυση της προσοχής και την ευαισθητοποίηση – κινητοποίηση των αναγνωστών. Ο πίνακας «Guernica» αποτελεί έντονη διαμαρτυρία εναντίον του πολέμου, καθώς απεικονίζει τη βιαιότητα, την απανθρωπιά και την απόγνωση, απότοκες των πολεμικών συγκρούσεων. Ο σκιτσογράφος Γιάννης Καλαϊτζής πραγματοποιεί παραλληλισμό ανάμεσα στην ολική καταστροφή της κωμόπολης «Guernica», στο πλαίσιο του ισπανικού εμφυλίου το 1937 και στην ανθρωπιστική κρίση που προκύπτει από την εκτεταμένη προσφυγική κίνηση, στο πλαίσιο του συριακού εμφύλιου πολέμου, με στόχο να «περιγράψει» τις σκληρές συνθήκες που βιώνουν οι πρόσφυγες, τα κίνητρα που τους ωθούν στο ριψοκίνδυνο ταξίδι αλλά και τις πιθανές ολέθριες συνέπειες. Επιτυγχάνεται έτσι η σύνδεση του ιστορικού παρελθόντος με το προσφυγικό παρόν και παράλληλα διαπιστώνεται η έλλειψη παρθενογένεσης, όχι λόγω του ανεπαρκούς ταλέντου των καλλιτεχνών, αλλά λόγω της (απευκταίας;) επαναληψιμότητας που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ιστορία.

Με στοιχεία από Business Insider, Ύπατη Αρμοστεία του Ο.Η.Ε. για τους πρόσφυγες και Save the Children.

  πρόσφυγες, Σκίτσο