«Το μίσος ξεχείλιζε στους δρόμους σαν τη λάβα» έγραψε ο δημοσιογράφος των Sunday Times, Ιan Fleming, μετέπειτα γνωστότερος ως δημιουργός του James Bond, ο οποίος έτυχε (;) να βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη τη μοιραία βραδιά της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955 για να καλύψει το συγκριτικώς αδιάφορο συνέδριο της Interpol.

Τα γεγονότα που έμειναν στην Ιστορία ως “Σεπτεμβριανά” αποτυπώθηκαν πολλαπλά. Οι συγκλονιστικές φωτογραφίες που με πολλούς κινδύνους τράβηξε ο Δημήτριος Καλούμενος (ανταποκριτής του “Έθνους”, της “Μακεδονίας” και φωτογράφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ο οποίος απελάθηκε από την Τουρκία το 1957) συγκεντρώθηκαν σε έναν ογκώδη τόμο υπό τον ηχηρό τίτλο “Η Σταύρωση του Χριστιανισμού”. Η δε αποστολή του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών υπολόγισε το κόστος της καταστροφής της μειονοτικής περιουσίας σε 150 εκατομμύρια δολάρια της εποχής.

Εκτιμάται ότι 15 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους την εφιαλτική εκείνη νύχτα ή τις επόμενες μέρες και ότι καταστράφηκαν 4.348 καταστήματα, περίπου 3.500 κατοικίες, 27 φαρμακεία, 21 εργοστάσια, 41 σχολεία, οι 9 εφημερίδες και οι 73 από τις 81 εκκλησίες των Ρωμιών της Πόλης. Κύριος στόχος υπήρξε η ρωμαίικη κοινότητα (αν και παρεμπιπτόντως επλήγησαν και άλλες μειονότητες) και πυροδότης η τοποθέτηση εκρηκτικού μηχανισμού στο “σπίτι του Κεμάλ” στη Θεσσαλονίκη από κλητήρα του τουρκικού προξενείου – το γεγονός μεταδόθηκε από τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης και το BBC προτού καν συμβεί…

Οργανωμένη από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες και το τοπικό παρακλάδι της Gladio και ενθαρρυμένη από τη βρετανική πολιτική, στο βαρύ κλίμα που δημιουργούσε η ανάφλεξη του Κυπριακού, η ολονύχτια επίθεση του όχλου, είχε ως υπόστρωμα τη δαιμονοποίηση του μειονοτικού “άλλου”, στο φόντο εθνικιστικής έξαρσης, αλλά και κρίσης της τουρκικής οικονομίας (με συρρίκνωση του ΑΕΠ κατά 115 το 1954). Όμως, η κινητοποίηση 300.000 ατόμων σε ακτίνα 60 χιλιομέτρων μόνο ως αυθόρμητη έκρηξη δεν μπορεί να θεωρηθεί.

Όπως μάλιστα σημείωσε πέρσι, μιλώντας στο capital.gr σχετικά με μιαν άλλη θλιβερή επέτειο, ο πρόεδρος της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών, καθηγητής ΕΜΠ Νικόλαος Ουζούνογλου, επρόκειτο για εξέλιξη εν πολλοίς προδιαγεγραμμένη από μιαν αντίληψη εθνικής ομογενοποίησης που αντιμετώπιζε τις μειονότητες ως “εσωτερικό εχθρό”.

Ο Ελληνοαμερικανός βυζαντινολόγος και βαλκανιολόγος Σπύρος Βρυώνης έδωσε την ανατομία των γεγονότων στο μνημειώδες έργο του 2005 “Ο μηχανισμός της καταστροφής: Το τουρκικό πογκρόμ της 6-7 Σεπτεμβρίου 1955 και η καταστροφή της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης”, επεκτεινόμενος και στην δίκη της νήσου Πλάτης (Yassıada), έναν χρόνο μετά το πραξικόπημα του 1960, οπότε ο ανατραπείς πρωθυπουργός Menderes και ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Zorlu “ξέπλυναν” την έως τότε ατιμωρησία.

Είχε προηγηθεί κατά επτά χρόνια η έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου του γνωστού συγγραφέα Aziz Nesin “Κρεμάστε τους σαν τα τσαμπιά”, καθώς για την τουρκική Αριστερά (η οποία επιχειρήθηκε από το καθεστώς να ενοχοποιηθεί για τα γεγονότα την επαύριο των “Σεπτεμβριανών”) η αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας για τις σχέσεις της σύγχρονης Τουρκίας με τις μειονότητές της αποτελεί κεντρικό διακύβευμα, που άπτεται και των σημερινών προκλήσεων εκδημοκρατισμού.

Οι εκδηλώσεις του 2005 για τη συμπλήρωσης πενήντα ετών από το πογκρόμ, αποτελούν από την άποψη αυτή σημείο καμπής για την εγγραφή της μνήμης των “Σεπτεμβριανών” στην δημόσια συζήτηση της Τουρκίας. Η διατριβή υπό τον τίτλο “Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες”, που είχε υποστηρίξει τον προηγούμενο χρόνο στο Πανεπιστήμιο του Bochum η ιστορικός Dilek Güven, η οποία σήμερα διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Sabancı, όχι μόνο τεκμηρίωνε με άγνωστο έως τότε αρχειακό υλικό τον βαθμό του προσχεδιασμού των γεγονότων (καθώς και της βρετανικής συνενοχής), αλλά και τα ενέτασσε σε ένα ευρύτερο ερμηνευτικό σχήμα, σταδιακής εθνοκάθαρσης της μειονοτήτων, από τη στιγμή της γέννησης της Τουρκικής Δημοκρατίας, με στόχο τη δημιουργία μιας τουρκικής εθνικής αστικής τάξης. Η δε συγκυρία της δεκαετίας του ’50 αποκαλυπτόταν ως κρίσιμη όχι τόσο λόγω του Κυπριακού, όσο από την άποψη της έλευσης στα πράγματα, με όχημα το Δημοκρατικό Κόμμα του Menderes, μιας νέας, λαϊκίζουσας και ισλαμίζουσας ελίτ, μικρασιατικής προέλευσης.

Οι εκδηλώσεις

Δέκα χρόνια μετά, η φετινή εξηκοστή επέτειος των Σεπτεμβριανών συμπίπτει με ένα πλαίσιο ολότελα διαφορετικό. Οι ομογενειακοί φορείς μένουν βέβαια πιστοί στο καθήκον της μνήμης. Στην Αθήνα, η Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών συνδιοργανώνει αυτές τις μέρες με τον Μορφωτικό Σύνδεσμο Μακροχωρίου και τον Οργανισμό Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων έκθεση φωτογραφιών και σειρά εκδηλώσεων στο Πάρκο Ελευθερίας, που κλιμακώνονται με την τέλεση μνημοσύνου των θυμάτων σήμερα Κυριακή στον Άγιο Σπυρίδωνα του Ναυτικού Νοσοκομείου και ολοκληρώνονται τη δευτέρα στις 8 μμ. με στρογγυλή τράπεζα για την “κατάσταση των μη-μουσουλμανικών κοινοτήτων μετά από τις εκλογές της 7ης Ιουνίου στην Τουρκία”, όπου θα συμμετάσχουν ο καθηγητής πολιτικών επιστημών Cengiz Aktar, ο ιστορικός Φώτης Μπενλίσοϊ και ο Νικόλαος Ουζούνογλου.

Στην ίδια την Πόλη, η Οικουμενική Ομοσπονδία Κωσταντινουπολιτών και η αντιρατσιστική πλατφόρμα DurDe, που δραστηριοποιείται από το 2007, διοργάνωσαν το απόγευμα του Σαββάτου στην πλατεία του Galatasaray, την προβολή του ντοκιμαντέρ του Γιώργου Μουτεβελλή “Η Φριχτή Νύχτα” (2015) και ακολούθησε στρογγυλή τράπεζα με τη συμμετοχή των Νικόλαου Ουζούνογλου, Rıdvan Akar (δημοσιογράφου) και Samim Akgönül, (καθηγητή Πανεπιστημίου Στρασβούργου). Την Κυριακή, στο Yeniköy του Βοσπόρου (δηλ. το Νηχώρι του Καβάφη) η εκεί δραστήρια ρωμαίικη κοινότητα τελεί μνημόσυνο στο Μετόχι του Παναγίου Τάφου που είχε βεβηλωθεί κατά “Σεπτεμβριανά”, ενώ την Τετάρτη 9 Σεπτεμβρίου θα παρουσιασθεί από τις πολίτικες εκδόσεις “Ιστός” στο προαύλιο της Παναγίας του Πέραν, παρόντος και του Οικουμενικού Πατριάρχη, το άλμπουμ των Serdar Corucu και Νίκου Μαγγίνα “Τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955, μέσα από το φακό του Πατριαρχικού φωτογράφου Δημητρίου Καλούμενου”.

Η διαφορετική πρόσληψη

Στο επίπεδο του τουρκικού Τύπου οι αναφορές δεν λείπουν, αλλά οι τόνοι είναι διακριτικοί. Σύμφωνα με τον ιστορικό Νίκο Σιγάλα, ερευνητή στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών (I.F.E.A.) της Κωνσταντινούπολης, “τα Σεπτεμβριανά είναι μια υπόθεση που έχει κλείσει, με την έννοια ότι έχουμε βγει από την εποχή της απώθησης ή της αμφισβήτησης των γεγονότων”. Όπως επισημαίνει μιλώντας στο Capital.gr μεγάλο ρόλο σε αυτό παίζει το γεγονός ότι οι περιθωριακοί πλην θορυβώδεις κύκλοι, οι οποίοι πρωταγωνιστούσαν σε κινδυνολογικά σενάρια για τις επιδιώξεις της μειονότητας, αλλά και ακτιβιστικές ενέργειες, βρέθηκαν να διώκονται μετά το 2007 για την παρακρατική συνωμοσία Εrgenekon – και δεν έχουν ανασυσταθεί, παρά την απελευθέρωση των κατηγορουμένων.

Το 2005, στα εγκαίνια της έκθεσης για τα πενηντάχρονα των “Σεπτεμβριανών” ομάδα εθνικιστών έριξε αβγά. Τώρα, πρόσωπα χιλιοπαιγμένα στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, όπως ο Doğu Perinçek του Πατριωτικού Κόμματος (διοργανωτής διαδηλώσεων έξω από το Φανάρι και αρνητής της Αρμενικής Γενοκτονίας), η Sevgi Erenerol (εγγονή του ιδρυτή της “Τουρκο-Ορθόδοξης Εκκλησίας” Παπα-Ευτύμ και οικοδέσποινα συναντήσεων της Ergenekon στην κατειλημμένη Παναγιά Καφφατιανή του Γαλατά) και ο ακροδεξιός δικηγόρος Kemal Kerinçsiz (μηνυτής του Πατριαρχείου) αποκαλύφθηκε ότι πρωταγωνιστούσαν σε βρώμικα παιχνίδια. Παράλληλα, έχουν υποχωρήσει οι δημοσιεύσεις για το “δεύτερο Βατικανό” και τους “μισιοναρίους”, που αποτύπωναν κάποιες μανίες για τους Ρωμιούς και το Πατριαρχείο.

Κατά τον Νίκο Σιγάλα, στο τουρκικό κοινό τα Σεπτεμβριανά είναι πλέον γνωστά και δεν αμφισβητούνται. Μάλιστα υπάρχει και μια μόδα “ανακάλυψης” των μειονοτικών πτυχών της ιστορίας της Πόλης. Το “είχα μια γιαγιά Ρωμιά”, το “οι Ρωμιοί ήταν καλοί γείτονες, με τρόπους, γλεντζέδες, προικισμένοι τεχνίτες” κτλ. αποτελούν ρητορικούς τόπους μιας νοσταλγίας, όχι απολύτως αθώας σε σχέση με τις σημερινές προκλήσεις της Τουρκίας. Η “παλιά Πόλη”, της οποίας αναπόσπαστο τμήμα αποτελούσαν οι Ρωμιοί, αντιδιαστέλλεται υπόρρητα προς την “εισβολή” των ανατολιτών εσωτερικών μεταναστών, που είναι βέβαια σε μεγάλο μέρος τους Κούρδοι. Η νοσταλγία απηχεί έτσι ένα αίσθημα και πάλι εθνικιστικό, αλλά προσαρμοσμένο στις αλλαγμένες προτεραιότητες της σημερινής ατζέντας, όπου κυριαρχεί το Κουρδικό ζήτημα.

Από ένα τμήμα, πάλι, της τουρκικής ελίτ η παρουσία στην Πόλη ενός θεσμού διεθνούς εμβέλειας όπως το Οικουμενικό Πατριαρχείο αντιμετωπίζεται ως δυνάμει πλεονέκτημα σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον “διαλόγου των πολιτισμών” κ.ο.κ. Πρόκειται για μιαν αντίληψη η οποία αρχικά καλλιεργήθηκε από το δίκτυο του ιεροκήρυκα Fethullah Gülen αλλά κατόπιν την ενστερνίστηκε το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.

Capital.gr, Κώστας Ράπτης

Διαβάστε επίσης

http://news247.gr/eidiseis/weekend-edition/6-9-1955-60-xronia-apo-ta-septemvriana-shmera-thn-perioysia-sas-aurio-thn-zwh-sas.3647155.html

  Σεπτεμβριανά