Γράφει ο Βασίλης Καρανικόλας

Άρρηκτα συνδεδεμένη με την παιδική ηλικία, αλλά και κατοχυρωμένη ως αναφαίρετο δικαίωμα, η ενασχόληση με παιχνίδια και γενικά με ψυχαγωγικές δραστηριότητες συνιστά μια λειτουργία σημαίνουσας διάστασης για το παιδί. Στο άρθρο 31 της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναγνωρίζεται σε κάθε παιδί το δικαίωμα «στις δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και την ενασχόληση με ψυχαγωγικά παιχνίδια»· καταδεικνύονται έτσι τα οφέλη του παιχνιδιού για την υγιή και ολόπλευρη ανάπτυξή του. Πράγματι, το παιχνίδι είναι καθοριστικό για την καλλιέργεια της φαντασίας και της δημιουργικότητας του παιδιού, συμβάλλει στη γνωστική ανάπτυξη και την κοινωνικοποίησή του, αλλά και στην ενίσχυση των κινητικών του δεξιοτήτων. Κυρίως, όμως, αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τον τρόπο με τον οποίο το νεαρό άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, δομεί την ταυτότητά του και κατανοεί τον κόσμο, ενώ προετοιμάζεται για τη μελλοντική ενήλικη ζωή του.

Για τους λόγους αυτούς, είτε είσαι γονέας είτε οικογενειακός/ή φίλος/η, η αγορά παιχνιδιού για ένα παιδί απαιτεί λίγη παραπάνω σκέψη από ό,τι (πιθανόν) φαντάζεσαι. Στην πραγματικότητα αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία, κατά την οποία πρέπει να συμψηφιστούν πολλοί παράγοντες και να παρακαμφθούν πολλοί άλλοι. Αυτό που πρέπει σίγουρα να αποφευχθεί κατά την επιλογή του παιχνιδιού είναι ο κίνδυνος να περιοριστεί η αυτονομία του παιδιού σε στερεοτυπικά δομημένους κοινωνικούς ρόλους και δράσεις, μέσω των οποίων υπονομεύεται η προσωπική του εξέλιξη.

Αναπόφευκτα, στο σημείο αυτό υπεισέρχεται το ζήτημα του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών.

Τα κορίτσια μαγειρεύουν, τα αγόρια ανακαλύπτουν.

Τα παιχνίδια αποτελούν πολιτισμικά προϊόντα που ενσωματώνουν και μεταδίδουν ιδεολογικά μηνύματα αναφορικά με τις αποδεκτές ως προς το φύλο συμπεριφορές. Το παιδί γνωρίζει και σταδιακά καλείται να ενστερνιστεί τις αναπαραστάσεις ως προς το φύλο του, όπως αυτές δομούνται μέσα από τις ψυχαγωγικές δραστηριότητες στις οποίες εμπλέκεται, καθώς η μη συμμόρφωση με τις επιταγές της έμφυλης κατηγοριοποίησης ενέχει τον κίνδυνο σοβαρών κοινωνικών κυρώσεων, όπως στιγματισμός και περιθωριοποίηση. Πρόκειται ουσιαστικά για την εκμάθηση της κοινωνικής νόρμας σχετικά με τους έμφυλους ρόλους, η οποία προωθείται και μέσω της αναπαραγωγής της από τη διαφημιστική προβολή των παιχνιδιών, αλλά και μέσα από τις επιλογές των ενηλίκων και την επιρροή των συνομηλίκων.

Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει συντελεστεί αξιοσημείωτη πρόοδος αναφορικά με την ισότητα των φύλων, τα έμφυλα στερεότυπα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό και την εμπορία των παιχνιδιών με αποτέλεσμα τα περισσότερα παιχνίδια να χαρακτηρίζονται έμφυλα, δηλαδή απευθύνονται κυρίως σε αγόρια ή σε κορίτσια, ενισχύοντας συγκεκριμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις για τους έμφυλους ρόλους. Για να γίνει κατανοητή η παραπάνω παρατήρηση, αρκεί να συμπυκνώσουμε τον ιδεολογικό πυρήνα της έμφυλης διχοτόμησης των παιχνιδιών στην πρόταση: «Το μπλε ταιριάζει περισσότερο στα αγόρια και το ροζ στα κορίτσια».

Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά των παιχνιδιών (απόρροια της έμφυλης διάκρισής τους), τα παιχνίδια «για αγόρια» παρέχουν μεγαλύτερο εύρος ερεθισμάτων συγκριτικά με τα «κοριτσίστικα» και καλλιεργούν τις δεξιότητες συντονισμού και επίλυσης προβλημάτων, γεγονός που συνεισφέρει στην στερεοτυπική αντίληψη ότι τα αγόρια είναι αποτελεσματικότερα σε νοητικά απαιτητικές εργασίες. Επίσης, συνήθη «αρρενωπά» παιχνίδια είναι όπλα, οχήματα και φιγούρες δράσης, δηλαδή αντικείμενα που δίνουν έμφαση στην επιθετικότητα και τον ανταγωνισμό. Αντίθετα, τα παιχνίδια «για κορίτσια» είναι τις περισσότερες φορές κούκλες που συνδράμουν στην καλλιέργεια δεξιοτήτων σχετικά με τη φροντίδα προσώπων, την ανατροφή παιδιών κλπ, καθώς και παιχνίδια που επικεντρώνονται στην εμφάνιση και την αισθητική περιποίηση (όπως σετ περιποίησης, μακιγιάζ κ.ά.), σηματοδοτώντας έτσι την ομορφιά ως σημαντική αξία για αυτά.

Ακολουθούν παραδείγματα από καταλόγους και καταστήματα που προωθούν τον έμφυλο διαχωρισμό των παιχνιδιών.

Οι συνέπειες του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών είναι αρνητικές τόσο για τα αγόρια όσο και τα κορίτσια. Πέρα από τη στέρηση της ευχαρίστησης – ικανοποίησης που συνεπάγεται η αφιέρωση χρόνου σε ένα παιχνίδι, τα αγόρια είναι πιθανόν να μην μπορούν να αποκτήσουν εμπειρίες, παίζοντας με «κοριτσίστικα» παιχνίδια, οι οποίες συμβάλλουν στον έλεγχο – ρύθμιση των συναισθημάτων τους. Εξασκούνται, δηλαδή, λιγότερο στη συναισθηματική έκφραση και την ικανότητα εμπλοκής στον συναισθηματικό κόσμο των άλλων, γεγονός που θέτει σε κίνδυνο την κοινωνικοσυναισθηματική τους ανάπτυξη και κατ’ επέκταση την ενήλικη, κοινωνική τους ζωή, συμπεριλαμβανομένης της επιτυχούς ανταπόκρισής τους στο ρόλο του κηδεμόνα. Παράλληλα, το παιχνίδι και γενικά οι ψυχαγωγικές δραστηριότητες που συμμετέχουν τα νεαρά άτομα επιδρούν καθοριστικά στις εκπαιδευτικές προοπτικές και την επιλογή καριέρας. Η έρευνα έχει αποδείξει ότι η έμφυλη κοινωνικοποίηση μέσα από τα παιχνίδια διδάσκει και ενισχύει τις έμφυλες επαγγελματικές επιλογές. Τα κορίτσια «μαθαίνουν» ότι τα επαγγέλματα που σχετίζονται με τις φυσικές επιστήμες, την τεχνολογία, την μηχανική και τα μαθηματικά είναι λιγότερο συμβατά με τη θηλυκότητα, σε αντίθεση με αυτά που βασίζονται στη σεξουαλικοποιημένη εικόνα του σώματος (όπως το μόντελινγκ), την ανατροφή του παιδιού, την οικοκυρική κ.ά..

Εξατομίκευση και ουδετερότητα ως προς το φύλο.

Για την υπερκέραση των παραπάνω προβληματισμών απαιτείται εστίαση της προσοχής στις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε παιδιού και την προοπτική εξέλιξής του. Ο πιο σοφός τρόπος σκέψης για την αγορά του κατάλληλου παιχνιδιού αφορά στο πως θα διευρύνουμε τους κατεκτημένους ορίζοντες του παιδιού· πως εν γένει θα επεκτείνουμε τις προσλαμβάνουσές του· πως εν τέλει θα συμβάλουμε στην επίτευξη της αυτορρύθμισής του. Ο στόχος, με άλλα λόγια, είναι να αγοράσουμε κάτι προσωπικό που θα παράσχει τα ερεθίσματα, μέσω των οποίων θα εμπλουτιστούν οι ήδη υπάρχουσες εμπειρίες και τα βιώματα του παιδιού.

Το κάθε παιδί αντιμετωπίζεται, συνεπώς, ως μοναδική περίπτωση με το δικό του ιδιαίτερο γνωστικό, κοινωνικό και γενικά πολιτισμικό υπόβαθρο. Απαιτείται διερεύνηση των ιδιαιτεροτήτων του και κυρίως των ελλειμμάτων του, ώστε η επιλογή του παιχνιδιού να προσανατολίζεται σε συνιστώσες της ανάπτυξής του που υπολείπεται. Ειδικότερα (και ανεξάρτητα του φύλου), αν μας ενδιαφέρει η καλλιέργεια της συναισθηματικής του νοημοσύνης, αναζητούμε παιχνίδια που ενσωματώνουν δραστηριότητες μίμησης, μεταμφιέσεις, κούκλες και γενικά φιγούρες δράσης, κουκλοθέατρο, φροντίδα ζώων κ.ά.. Για την ενίσχυση της κριτικής σκέψης και της ικανότητας επίλυσης προβλημάτων κατάλληλα κρίνονται τα παιχνίδια στρατηγικής και γρίφων, τόσο σε επιτραπέζια όσο και σε ψηφιακή έκδοση. Τέλος, χειροτεχνίες, παιχνίδια κατασκευών και δημιουργίας που περιλαμβάνουν οτιδήποτε από σετ ραπτικής ως βοηθήματα αφήγησης καλλιεργούν τη δημιουργικότητα και τη φαντασία του παιδιού.

Παραδείγματα από καταλόγους παιχνιδιών που δεν περιλαμβάνουν έμφυλο διαχωρισμό των παιχνιδιών.

{PLUS}

Γιατί ροζ για τα κορίτσια και μπλε για τα αγόρια;

Κοινωνιολογικές μελέτες δείχνουν ότι μέχρι τα μέσα του 20^ου αιώνα δεν υπήρχε χρωματικός διαχωρισμός αναφορικά με τα παιχνίδια, τα ρούχα και γενικότερα με τα αντικείμενα που προορίζονταν για τα παιδιά. Μάλιστα, ιδιαίτερα διαδεδομένη ήταν η ένδυση των νεαρών ατόμων με λευκά ρούχα, με σκοπό την προβολή της παιδικής αθωότητας και τον διαχωρισμό τους από τον κόσμο των ενηλίκων. Σταδιακά, ωστόσο, το ροζ ως πιο έντονο και «δυνατό» χρώμα συνδέθηκε με τα αγόρια και το μπλε ως πιο απαλό και «ήρεμο» με τα κορίτσια. Και, ενώ το προαναφερθέν (επίσης) στερεότυπο διαχεόταν προς όλο τον δυτικό κόσμο, η κυριαρχία της Γαλλίας στη βιομηχανία της μόδας κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα επαναπροσδιόρισε το ζήτημα των έμφυλων αποχρώσεων. Πιο συγκεκριμένα, η παραδοχή της γαλλικής κουλτούρας ότι το ροζ ταιριάζει περισσότερο στα κορίτσια και το μπλε στα αγόρια καθιερώθηκε ως αξίωμα και με τη συμβολή του μαζικού μάρκετινγκ επιβλήθηκε ως παγκόσμια τάση. Είναι σαφές πως δεν υπάρχει κάποιο βιολογικό έρεισμα στη χρωματική διχοτόμηση της παιδικής ηλικίας, αν και έχουν διατυπωθεί απόψεις, σύμφωνα με τις οποίες η προτίμηση σε ορισμένα χρώματα έλκει τις ρίζες της στην οργάνωση του τρόπου ζωής του προϊστορικού ανθρώπου ως τροφοσυλλέκτη.

Με στοιχεία από Mashable, Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά και «Πέρα από το ροζ και το Γαλάζιο» (Δήμητρα Κογκίδου).

  έμφυλα στερεότυπα, Παιδί, παιχνίδια